Nie mając jasno wyznaczonego celu skazani jesteśmy na, jak mówią fizycy, błądzenie przypadkowe, przegrywając z tymi którzy takie cele przed sobą postawili i konsekwentnie do nich dążą. Dotyczy to zarówno naszych osobistych dróg życiowych, jaki i tych obranych kolektywnie przez zbiory jednostek, jakimi są społeczeństwa.

Czy społeczeństwo polskie wyznacza sobie takie globalne cele? Więcej, czy stawia przed sobą ambitne wyzwania, które wymagałby determinacji i zaangażowania ponad podziałami? Trudno mi wskazać jednoznacznie na istnienie obecnie w Polsce takich wyzwań. Mamy pewne, rozmyte, wspólne cele jak chociażby to, że chyba Wszyscy chcielibyśmy żeby Polska stała się krajem silniejszym ekonomicznie. Taki cel nie jest jednak dobrze zdefiniowany. Wymaga on skwantyfikowania, na podobnej zasadzie jak przedsiębiorstwa określają roczne (lub bardziej odległe) plany przychodów i zysków, które później uparcie starają się realizować. W przypadku Polski, za ekonomiczne wyzwanie można by uznać wprowadzenie Polski do grupy G20 w przeciągu, powiedzmy, pięciu lat. To jest całkiem dobrze określony cel, którego osiągnięcie wymaga mobilizacji i odpowiedniego zaangażowania w obszarze gospodarki (ale również dyplomacji) w przeciągu najbliższych lat. Można, w dużym stopniu, określić jakie warunki musielibyśmy spełnić żeby dołączyć do tego elitarnego grona.

Nie w mniejszym stopniu, jako naukowca,  zastanawia mnie również to czy przed Polską Nauką możemy postawić pewne globalne wyzwania, wyznaczające kurs jej rozwoju, co pozwoliłoby systematycznie odrabiać straty do światowej czołówki. Nie stawiając przed rodzimą Nauką takich ambitnych celów, będziemy niestety skazani na pogodzenie się z pozycją w środku stawki. Ale czy takie dobrze określone wyzwania da się w ogóle zdefiniować i czym by one mogły być? Nasuwać się może na myśl: podniesienie polskich uczelni w rankingu szanghajskim, wzrost liczby międzynarodowych patentów i publikacji w Nature. Wprowadzenie Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego do trzeciej setki rankingu szanghajskiego może wydawać się całkiem dobrze określonym wyzwaniem.  Nie o to tu jednak chodzi. Nie uprawiamy Nauki dla pozycji w rankingach. To są kwestie wtórne.  Nauka powinna, przede wszystkim, pracować dla dobra społeczeństwa.  A jeśli będzie to robione właściwie to i poziom jaki prezentuje będzie rósł. Dlatego też, chciałbym zastanowić się tutaj nad tym jaka Nauka jest Polsce najbardziej potrzebna i jakie w ramach niej wyzwania powinniśmy podejmować wspólnymi siłami, na skali dużo szerszej niż kilkuosobowe zespoły naukowe, na których opiera się obecnie, w głównej mierze, praca badawcza w Polsce.         

Nie jest nowym stwierdzenie że, w pierwszej kolejności, rodzima Nauka powinna podejmować kierunki bezpośrednio związane ze strategicznymi obszarami. W artykule tym, chciałbym zaś podkreślić znaczenie, w mojej opinii, najważniejszego z nich, jakim jest bezpieczeństwo, zarówno to militarne jak i energetyczne. Nie trzeba nikomu uzmysławiać sytuacji geopolitycznej Polski i związanych z tym zagrożeń. Istnieje niezliczona liczba opracowań dyskutujących to zagadnienie, pozwolę więc sobie pominąć wchodzenie w szczegóły.  Bezpieczeństwo jest kwestią nadrzędną i bez osiągnięcia odpowiedniego jego poziomu, trudno myśleć o stabilnym długofalowym rozwoju Polski.  Niestety, obecnie rozwój nowoczesnego zaplecza militarnego w Polsce opiera się głównie na kontraktach z zagranicznymi dostawcami technologii. Jestem realistą, pewnych zaległości nie da się nadrobić nawet w trzydzieści lat. Problem zapóźnienia technicznego Polski jest głęboki i trudny do nadrobienia w krótkim okresie czasu. Jednakże, moje obserwacje nie wskazują na to by w obszarze nowoczesnych technologii wojskowych następowała w Polsce znacząca poprawa.

W krajach wysoko rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, rozwój technologii z zakresu bezpieczeństwa jest silnie związany z prowadzeniem innowacyjnych badań naukowych. Jest to z korzyścią zarówno dla podniesienia poziomu bezpieczeństwa jak i dla samej Nauki, nie wspominając o ogromnym znaczeniu transferu opracowanych rozwiązań do przemysłu cywilnego. W Polsce, obszar ten wydaje się być zaś zupełnie niezagospodarowany. A przecież może on stanowić doskonały motor dla rozwoju Polskiej Nauki, dostarczając nam równocześnie tak ważnego poczucia bezpieczeństwa.

Zanim przejdę do podania propozycji konkretnych działań w tym kierunku, pozwolę sobie w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Temat jest mi dosyć dobrze znany, a mianowicie rzecz dotyczy tego to co kieruje młodymi naukowcami w decyzji o prowadzeniu swoich badań poza granicami Polski. Skłaniam się do stwierdzenia, że w dzisiejszych czasach, czynnikiem decydującym nie są zazwyczaj kwestie finansowe. Prowadząc solidne badania, godziwe zarobki można  osiągnąć również w Polsce. Chodzi natomiast o to, że wciąż prowadzone w Polsce badania są często po prostu mało interesujące. Włączenie się w nie, nie stanowi dla młodych naukowców wyzwania. Chcą robić coś ciekawszego i ważniejszego, na wyższym niż w Polsce poziomie. Możliwość taką odnajdują w grupach badawczych prowadzących nowatorskie prace naukowe, poza granicami naszego kraju.

Wydaje mi się, że podjęcie w Polsce strategicznych kierunków badawczych mających, jak to już podkreśliłem, znaczenie dla bezpieczeństwa naszego kraju, stanowiłby bardzo atrakcyjną ofertę dla młodych naukowców. Nie chodzi oczywiście o to żeby młodzi naukowcy nie wyjeżdżali. Wyjeżdżać trzeba, rzecz w tym żeby mieć również do czego wracać. Ambitne, zakrojone na dużą skalę programy naukowe o bezpośrednim znaczeniu dla Polski działałyby jak magnes na najzdolniejsze umysły.  Kiedy można uczestniczyć w takim przedsięwzięciu, kwestia wynagrodzenia staje się poboczna. Ważne, że można być „u siebie”, blisko rodziny i przyjaciół, realizując swoje pasje i jednocześnie robiąc coś ważnego dla całego społeczeństwa. To są, uważam, kwestie niezwykle istotne. W Polsce, możliwość realizowania się w taki sposób jest jednak ograniczona.

W Stanach Zjednoczonych, innowacyjne projekty naukowe o znaczeniu dla obronności finansowane są, między innymi, przez osławioną Defense Advanced Research Project Agency (DARPA). Trochę w cieniu, działa jeszcze kilka podobnych agencji, jak w szczególności Intelligence Advanced Research Project Agency (IARPA), finansująca zaawansowane badania o znaczeniu dla pracy wywiadu. Próżno szukać w Polsce odpowiedników takich instytucji. W ramach firm wchodzących w skład Polskiej Grupy Zbrojeniowej oraz na Wojskowej Akademii Technicznej prowadzone są oczywiście prace badawczo-rozwojowe na potrzeby Sił Zbrojnych RP. Chodzi jednak o to by wyjść z badaniami mającymi znaczenie dla bezpieczeństwa poza te ramy i zaangażować potencjał naukowy uniwersytetów i cywilnych uczelni technicznych, realizując szeroko zakrojone (często interdyscyplinarne) projekty naukowe o znaczeniu strategicznym.

Żeby wyraźniej nakreślić to o jakiego typu przedsięwzięciach mowa, przytoczę tu kilka przykładów projektów finansowanych przez DARPA i IARPA. W szczególności, w latach 2001-2005 DARPA przeznaczyła 100 mln USD na projekt Quantum Information Science and Technology Program (QuIST), dedykowany przede wszystkim budowie systemów kryptografii kwantowej. Rozwiązania tego typu wykorzystują fizykę mikroświata – mechanikę kwantową – do tego by  wymieniać w sposób bezwarunkowo bezpieczny informacje pomiędzy np. jednostkami wojskowym lub ośrodkami decyzyjnymi.  Z kolei, jednym z projektów finansowanych obecnie przez IARPA jest Machine Intelligence from Cortical Networks (MICrONS), którego celem jest uzyskanie konektomu jednego milimetra sześciennego kory mózgowej gryzonia, co będzie miało znaczenie dla uczenia sztucznych sieci neuronowych. Takie sieci znajdą później zastosowanie w systemach wykrywania różnego typu zagrożeń. Finansowanie  projektu to również 100 mln USD. Warto podkreślić, że jest to bardzo interdyscyplinarny projekt w który zaangażowani są m.in. neurobiolodzy, chemicy, fizycy, informatycy i inżynierowie. Jest to więc doskonała okazja do rozwijania współpracy pomiędzy różnymi ośrodkami naukowymi. Kolejny aktualny przykład to program Blackjack, konstelacji dwudziestu nanosatelitów o zastosowaniu militarnym. DARPA zarezerwowała w 2018-tym roku na ten cel ponad 100 mln USD. Bez wątpienia, w projektach tego typu chcieliby bez wahania wziąć udział młodzi ale i starsi Polscy naukowcy i inżynierowie. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że naukowe projekty na rzecz bezpieczeństwa, jak chociażby te przytoczone powyżej, dotyczą obszarów zarówno badań stosowanych jak i badań podstawowych. Chciałbym tym samym rozwiać mogącą się pojawić wątpliwość o brak podstawowego charakteru tego typu prac badawczych. Jak uczy nas doświadczenie, to właśnie odpowiednio sprofilowane badania podstawowe mogą być źródłem rozwiązań które później zadecydują o przewadze militarnej. 

Wracając do Polski, budżet MON na rok 2019 wynosi  44,7 mld PLN (2,0% PKB). A gdyby, na przykład, przeznaczyć z takiej kwoty jeden miliard złotych rocznie na innowacyjne programy badawcze związane z obronnością. Przedsięwzięcie takie mogłoby być również realizowane  międzyresortowo. Niewątpliwie, taki program mógłby przynieść ogromne korzyści, zarówno dla bezpieczeństwa jak i dla samej Polskiej Nauki oraz polskiej gospodarki.  W kwocie 1 mld PLN (porównywalnej z jednym sporym kontraktem zagranicznym) udałoby się zrealizować powiedzmy 10 dużych projektów o budżecie 100 mln PLN każdy. Z budżetem 100 mln złotych można np. zbudować i umieścić na niskiej orbicie okołoziemskiej mikrosatelitę (ok. 10-20 kg) o przeznaczeniu wojskowym (obrazowanie, łączność lub naprowadzanie pocisków). Za kolejne 100 mln PLN można zrealizować program budowy rakiety suborbitalnej (w przyszłości, elementu systemu Wisła).  100 mln PLN to również wystarczające środki do tego by połączyć najważniejsze ośrodki decyzyjne w Polsce systemami do kwantowej dystrybucji klucza (zbudowanymi w Polsce). W kwocie 100 mln PLN można również zaprojektować i zbudować nowoczesny system radarowy (typu AESA), mogący w przyszłości stanowić część tarczy antyrakietowej.  Wymieniam tu przykłady co do których wiem, że istnieje zaplecze intelektualne i techniczne do ich realizacji w Polsce.  Do tego, w skali roku, pozostaje 5 kolejnych projektów, każdy rozpisany na 4-5 lat realizacji. Projekty takie mogłyby być zarówno w dużym stopniu niezależne jak również kontrybuować jako części większych przedsięwzięć.   

Można sobie wyobrazić o ile bezpieczniejsi i rozwinięci technologicznie stalibyśmy się dzięki takim działaniom w perspektywie dekady, mając zrealizowanych chociażby kilkanaście ambitnych szeroko zakrojonych projektów naukowo-technicznych z zakresu bezpieczeństwa. Polska Nauka zyskałaby silny impuls do rozwoju, zwiększając poziom innowacyjności i atrakcyjności na światowej arenie. Niniejszy artykuł prezentuje jedynie zarys ścieżki która mogłaby do tego doprowadzić. Moim zamysłem było tu zaś, przede wszystkim, sprowokowanie do dalszych przemyśleń nad zasadnością zaprezentowanej tu koncepcji i szansą jej zmaterializowania w polskich realiach. Wizja ta wymaga oczywiście zarówno dalszej pogłębionej analizy jak i późniejszych ewentualnych odważnych decyzji politycznych. W moim przekonaniu, jest ona jednak realna i możliwa do wcielenia.  

© Jakub Mielczarek